نامه فرمانده عراقی قبل از "عملیات والفجر8"

امروز 20 بهمن با سالروز آغاز عملیات والفجر8 در سال 1364 مصادف شدهاست. مؤسس نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌گوید: ارزش عملیات «والفجر۸» به آن بود که به دشمن نشان داد سیاست بازدارندگیاز طریق حمله گسترده توانسته است جنگ را به طور جدی به داخل خاک دشمن منتقل سازد ولبه تیز آن را به سوی ارتش متجاوز برگرداند.

سردار حسین علایی که درحال حاضر مدیرعاملی هواپیمایی آسمان را بر عهده دارد، در گفت‌وگو با ایسنا ضمنارزیابی عملیات «والفجر۸» به تشریح اهداف طراحی و انجام این عملیات و نقش نیروهای پشتیبانیارتش مانند یگان پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) پرداخته است.

سردار علایی می‌گوید: هدفاز برنامه‌ریزی و انجام عملیات «والفجر۸»، تصرف منطقه فاو و پیشروی به سمت جزیره «ام‌القصر» و قطع ارتباطکشور عراق با دریا، بود. آقای هاشمی رفسنجانی که در زمان انجام این عملیات،فرمانده جنگ بودند دربارۀ هدف این عملیات می‌گویند: «فاو یکی از عملیات‌هایی بودکه برای ختم جنگ طراحی کرده بودیم. هدف هم این بود که از جاده ساحلی به جزیره «ام‌القصر»برویم. یکی از تحلیل‌های ما این بود که اگر دریا را از عراق بگیریم و رابطه عراقرا با دریا قطع کنیم و آتش‌بس شود، عیبی ندارد چون عراق نمی‌تواند حمله کند. تحلیلدرستی هم بود. به علاوه کشورهای جنوب خلیج فارس هم وقتی ببینند ما در آنجا هستیمحتماً ملاحظه می‌کردند طرح مکملی هم داشت. چون از اولی که طراحی کرده بودیم نمی‌خواستیموارد بصره شویم. ملاحظات انسانی داشتیم که به مردم بصره آسیب نرسد.» (۱)

بنابراین، عملیات «والفجر۸» در یک روند تدریجی و متناسب با شرایط، به منظورایجاد فشار سنگین نظامی به رژیم بعثی عراق و قدرت‌های منطقه‌ای و بین المللی حامیوی به منظور خاتمه دادن به جنگ، طراحی شد. به هر حال ابتکار جدید ایران، انتخاب یکمنطقه عملیاتی در آن سوی اروندرود به منظور انجام عملیاتی سرنوشت ساز برای پایاندادن به جنگ تحمیلی بود. طبیعی است چنانچه این عملیات موفق می‌شد، موازنه قوا بهسود ایران تغییر می‌یافت.

دلایل انتخاب منطقه فاو

راهبرد عملی کشور پس ازفتح خرمشهر، انجام یک عملیات کاملاً موفقیت‌آمیز در خاک عراق برای رسیدن به اهدافمعینی که بتواند سرنوشت جنگ را تعیین کند، بود. با بررسی‌های فراوانی که صورت گرفتمشخص شد در آن شرایط زمانی، تنها منطقه‌ای که امکان به کارگیری تمام استعداد‌ها وتوانایی‌های قوای رزمی ایران علیه ضعف‌های دشمن برای رسیدن به یک هدف مهم، وجوددارد، فضای جغرافیایی فاو می‌باشد. از نظر نظامی نیز امکان برنامه‌ریزی و طرح‌ریزییک عملیات موفق در این سرزمین وجود داشت.

نکات ذیل، از دلایل عمدهانتخاب منطقه مثلث فاو به عنوان منطقه عملیات اصلی در آن برهه زمانی است.

۱-حساسیت نسبتاً کم دشمنو غافلگیر بودن منطقی نسبت به منطقه

اصولاً منطقه جزیرهآبادان و منطقه فاو در دو سوی اروندرود، از ابتدای جنگ به عنوان یک جبهه فعال تلقینمی‌شده است. رودخانه عریضی به نام «اروند» مانع مهمی برای طرح‌ریزان عملیات در هردو سوی جبهه برای انتخاب این منطقه برای عملیات بوده است زیرا عبور از رودخانهنیاز به تجهیزات و امکانات ویژه‌ای دارد. بنابراین این منطقه به عنوان جبهه‌ایمتروکه از سوی طرفین جنگ محسوب می‌شده است. ارتش بعثی با دیدگاه کلاسیک خود، تصوریک عملیات گسترده و مهم از سوی قوای ایران با عبور از مانع طبیعی اروندرود را دراین منطقه نداشت. در تهاجم ارتش بعثی به سرزمین‌های خوزستان، هیچگاه قوای صدامنتوانستند از اروند رود عبور کرده و بر روی آن پل احداث کنند حتی در زمانی کهآبادان را به محاصره خود درآوردند تمام تلاش آن‌ها بر عبور از رودخانه کارون وتصرف آبادان از طریق شمال آن شهر متمرکز بود.

چنانچه ارتش بعثی امکانزدن پل بر روی اروندرود را در توان خویش می‌دید می‌توانست از سمت جنوب نیز شهرآبادان را مورد تهاجم قرار داده و اشغال آن را تنسهیل کند. حتی زمانی که در عملیات«الی‌ بیت‌المقدس» خرمشهر به محاصره رزمندگان اسلام درآمد نیز، ارتش بعثی از تدارکنیروهای خود در خونین شهر از طریق اروندرود مأیوس بود و نتوانست اقدام مؤثری را دراین زمینه انجام دهد بنابراین فرماندهان یگانه‌های مستقر دشمن در این ناحیه،حداکثر احتمال یک «تک»(حمله) نفوذی و یا انجام یک عملیات محدود را از سوی رزمندگاناسلام در این منطقه می‌دادند. آن‌ها تصور می‌کردند که در این صورت، پس از انجام یکعملیات محدود و تهاجم کم اهمیت و گرفتن یک سرپل کوچک، دوباره قوای ایرانی به مواضعخود باز می‌گردند.

در یکی از اسناد به دستآمده پس از تصرف محل قرارگاه «لشکر ۲۶ ارتش بعثی» در جریان عملیات والفجر۸، نامه‌ای از فرمانده «تیپ ۱۱۱» به فرمانده سپاه هفتمارتش عراق مشاهده شد که در آن فرمانده تیپ (2) در گزارش خود نوشته بود: «۴۰۰ دستگاه لودر، بولدزر و کامیون ایرانی در حالانجام فعالیت‌های مهندسی در میان نخلستان‌های اطراف اروندرود هستند.» او با ذکرقرائن و شواهدی که از مشاهده فعالیت‌های گوناگون رزمندگان اسلام جمع‌بندی کرده بودبه این نتیجه رسیده بود که ایرانی‌ها می‌خواهند در اینجا عملیات انجام دهند
ولی فرمانده سپاه هفتم درجواب وی نوشته بود: که «ایرانی‌ها می‌خواهند ما را در منطقه آبادان و فاو فریبدهند و شما بیخود، ترس توی دل نیرو‌ها نیانداز، ما بهتر می‌دانیم که ایران کجا می‌خواهدعملیات انجام دهد.»

۲-کمی استعداد و ضعف خطوطپدافندی ارتش عراق

مسئولیت پدافند از منطقةفاو بر عهده «لشکر ۲۶ پیاده» عراق بود. ارتش عراق در این منطقه، استعدادی در حدود یک تیپداشت و آرایش دفاعی یگان‌های وی نسبت به سایر خطوط دفاعی جبهه‌ها از استحکام وقدرت کافی برخوردار نبود زیرا تصور دشمن از اروندرود به عنوان یک مانع قوی وغیرقابل عبور برای یگان‌های ایرانی تلقی می‌شد و از سوی دیگر امکان ایجاداستحکامات فراوان و احداث موانع مصنوعی گسترده در جلوی خط مقدم عراق در کنار ساحلاروندرود وجود نداشت. البته با توجه به نزدیکی سنگرهای دشمن در کنار رودخانهاروند، دشمن بین سنگرهای خود و آب اروندرود در شرایط جذر را با انواع موانع مصنوعیاز جمله میلگردهای خورشیدی شکل و سیم‌های خاردار و میادین مین مختلف پوشانده بودتا غواصان و رزمندگان پیاده از آن‌ها نتوانند عبور کنند. ولی این موانع نسبت بهموانع موجود در سایر خطوط جبهه‌ها، خیلی عمیق و گسترده، ارزیابی نمی‌شد.

از آنجا که دشمن حساسیتکمتری نسبت به این منطقه در مقایسه با سایر نقاط جبهه مثل شلمچه و... داشت و ازسوی دیگر زمین منطقه مورد نظر باتلاقی و برای واحدهای رزمی نامساعد بود، بنابراین،ارتش عراق عمده یگان‌های پرتوان خود را در سایر نقاط جبهه‌ها مستقر کرده بود.استعداد قوای دشمن در این منطقه حدود یک تیپ برآورد می‌شد.

۳-کم عمق بودن اهداف ونامناسب بودن زمین برای دفاع

سرزمین در نظر گرفته شدهبرای انجام عملیات بین رودخانه اروند و خور عبدالله قرار داشت که به شکل مثلثی بودکه در «رأس‌البیشه» کمترین فاصله و در سمت «دریاچه نمک» بیشترین فاصله دسترسی رابرای یگان‌های عمل کننده داشت. محدود و کم عمق بودن زمین منطقه فاو، شرایطی راپدید آورده بود که دسترسی به اهداف نظامی آن در شب اول عملیات، امکانپذیر می‌کرد.مهم‌ترین هدف این عملیات تصرف شهر فاو بود که از خط تماس،حدود ۱۰۰۰ متر فاصله داشت. برایتصرف عمیق‌ترین اهداف، نیاز به طی بیش از پنج تا حداکثر ۱۰کیلومتر نبود بنابراین می‌شد انتظار داشت که تاقبل از شروع پاتک‌های ارتش بعثی و اقدامات مؤثر دشمن، بتوان آن‌ها را تأمین و تاحدودی تثبیت کرد. از سوی دیگر نزدیک بودن و کوتاه بودن عقبه‌های خودی نسبت بهمنطقه هدف، شرایط مناسبی را برای پشتیبانی مستمر از عملیات فراهم می‌کرد.

از سوی دیگر وجود نخلستانو وضعیت باتلاقی زمین در منطقه فاو، شرایط را برای جنگیدن قوای زرهی دشمن نامناسبو سخت کرده بود. با انجام این عملیات، عراق وادار به جنگیدن در سرزمینی شده بود کهارتش بعثی، تمایل به درگیر شدن در آن را نداشت. انتخاب زمان عملیات در فصل زمستانهم می‌توانست، ضعف‌های این زمین را برای ارتش عراق، بیشتر کند و در جریان نبرد،امکان استفاده مؤثر برای مانور زرهی را از قوای دشمن بگیرد. همچنین در منطقه فاو،خطوط دفاعی ارتش عراق عمق لازم را نداشت. زیرا ایجاد رده‌های مختلف پدافندی بهخاطر شرایط نامطلوب زمین و وجود نخلستان‌ها، نهر‌ها و باتلاق‌های فراوان، غیر ممکنبود.

۴-وجود جناحین امن وامکان سازماندهی آتش مؤثر توپخانه

وضعیت جغرافیایی شبه‌جزیرهفاو به گونه‌ای بود که برای نیروهای تک‌کننده پس از تصرف آن، دو جناح امن بوجود می‌آمد.از یک طرف نیروهای خودی در ساحل اروندرود حضور داشتند و از سوی دیگر پس از تصرفمنطقه عملیات،«خورعبدالله» و دریای خلیج‌فارس در کنار آن‌ها قرار می‌گرفت که درچنین شرایطی،امکان عملیات ارتش عراق از آن مسیر‌ها و جناح‌ها علیه نیروهای خودیبسیار ضعیف بود بنابراین دفاع از فاو فقط به یک جبهه محدود می‌شد که آن هم از سمت«بصره» و «جاده ام‌القصر» بود بنابراین امکان سازماندهی آتش مؤثر توپخانه در یکجبهه نسبتا محدود وجود داشت.

با توجه به اینکه عملیاتدر منطقه فاو و «رأس البیشه» صورت می‌گرفت و تردد یگان‌های دشمن برای رسیدن بهفضای درگیری، متکی بر جاده‌های بصره به فاو و‌ام‌القصر به فاو بود و این جاده‌هانیز تا حدود زیادی می‌توانست زیر آتش توپخانه دور برد قوای ایران قرار گیرد،بنابراین امکان طرح‌ریزی مؤثر‌ترین آتش‌های توپخانه برای درگیری با واحدهای دشمنقبل از رسیدن به منطقه پاتک، وجود داشت.

نتایج عملیات فاو

مهم‌ترین هدف این عملیات، دستیابی به یک پیروزیقاطع از نظر نظامی در آن شرایط زمانی جبهه‌های جنگ بود تا بدین‌وسیله دولت‌مردان وسیاست‌مداران کشور برای حل مسئله جنگ و پایان دادن به نبرد‌ها از راه سیاسی،بتوانند از قدرت عمل بیشتری برخوردار شوند. حضرت امام خمینی(ره) اصرار داشتند کهباید مسئول و شروع کننده جنگ مشخص شود تا از این به بعد، امکان تجاوز به ایران درذهن همسایگان ایران و قدرت‌های بزرگ خطور نکند بنابراین انجام نبرد فاو در آنشرایط زمانی، مورد نیاز مسئولین کشور و مردم ایران بود که چشم انتظار پیروزی‌هایبزرگ و درخشانی بودند. 

همچنین قدرت دفاعی و عملیاتی رزمندگان اسلام را بالابرد و یک بار دیگر نشان داد که با توکل بر خداوند بزرگ و به کارگیری ابتکارعمل،قدرت خلاقیت و تفکر و کسب اطلاعات صحیح از دشمن می‌توان، برتری نظامی در صحنهعملیات را دوباره، کسب و ارتش عراق را منفعل کرد.

فتح فاو نشان داد که جمهوری اسلامی، توانایی تداومجنگ را جهت تحمیل شکست نظامی بر ارتش عراق را دارد و پیروزی ایران در جنگ، اجتناب‌ناپذیراست. طولانی شدن جنگ می‌تواند شرایط را به نفع ایران تغییر دهد.
عملیات والفجر۸،امیدواری ایران به راه حل نظامی برای خاتمه دادن به جنگ را افزایش داد
. از نگاه ایران، چند پیروزی مشابه و پشت سر هممانند فاو می‌توانست به سرعت جنگ را خاتمه دهد. از طرفی به لحاظ موقعیت جغرافیاییشمال خلیج فارس و منطقه فاو، عملیات والفجر۸ از نتایج سیاسی و نظامیویژه‌ای برخوردار بود که مهم‌ترین دستاوردهایی که از آن، حاصل می‌شد عبارت بودنداز:

۱- تصرف کامل بخشی ازاروندرود

یکی از نتایج عملیات والفجر ۸،تصرف کامل بخش انتهایی اروندرود در دهانه خلیج فارس به طول حدود 20 کیلومتر وتسلطبیشتر بر قسمت‌های دیگری از رودخانه اروند از منطقه «خسرو آباد» تا روبه روی فاوبود. باید توجه داشت که اهمیت اروندرود آنقدر زیاد بود که به عنوان مهم‌ترین بهانهجنگ از سوی رژیم عراق مطرح شده است و صدام حسین رئیس‌جمهور عراق در روز ۲۶شهریور سال ۱۳۵۹ یعنی چهار روز قبل از آغاز جنگ تحمیلی، پیمانمرزی «۱۹۷۵ الجزایر» بین دو کشور ایران و عراق را پاره وغیرقابل قبول و بی‌اعتبار اعلام کرد. مسئله مهم در این معاهده، تعیین خط القعراروندرود به عنوان مرز آبی دو کشور بود.
حداقل انتظاری که رژیم بعثی صدام از نتایج جنگتحمیلی داشت این بود که بتواند تمام اروندرود را به مالکیت عراق درآورده و آن را«شط‌ العرب» بخواند
.عملیات والفجر ۸توانست این رؤیای صدام را بر باد داده و تمامی اروندرود را به تصرف ایران درآوردبنابراین صدام احساس می‌کرد که ادامه جنگ می‌تواند به رژیم بعثی عراق خسارات جبرانناپذیری وارد کند و او را حتی از مزایای «پیمان ۱۹۷۵» نیز محروم کند. باید به یاد داشت که با فتح خرمشهر، کرانه شمالی رودخانهاروند در اختیار ایران قرار گرفته بود و رژیم عراق تا حد زیادی نسبت به تحقق رؤیایخویش، مأیوس شده بود.

۲- تصرففاو و تأسیسات بندری آن

یکی از نتایج عملیات والفجر ۸،آزادسازی حدود ۶۰۰ کیلومترمربع از اراضی منطقه عملیات و تصرف شهربندری فاو و تأسیسات نفتی آن، بود. فاو شهر کوچکی در کنار رودخانه اروند دارایاسکله‌های محدودی بود که از آن برای پهلوگیری شناورهای سبک و کشتی‌های با آب خورکم، استفاده می‌شد. اهمیت آن، بیشتر از این جهت بود که محل انتقال و عبور بخشی ازنفت صادراتی عراق به‌شمار می‌رفت. انبارهای ذخیره نفت و نیز تلمبه‌خانه‌های مربوطبه صدور نفت عراق از طریق پایانه نفتی البکر نیز در کنار این شهر به سمت ساحلخورعبدالله، قرار داشت بنابراین می‌توان این شهر کوچک را یک مجموعه نفتی نیز به حسابآورد که از لحاظ امنیتی، سوق الجیشی و اقتصادی اهمیت بسیار زیادی داشت.

۳- تصرفسکوهای موشکی وتأمین خور موسی و افزایش ضریب امنیتی در جزیره خارک

با تصرف مثلث فاو پایگاه‌های موشکی «کرم ابریشم»ارتش عراق در اختیار رزمندگان اسلام قرار گرفت و «خورموسی» برای کشتی‌های ایرانیتا حدود زیادی امن شد. این موشک‌ها دارای برد حدود ۹۰کیلومتر بود و ارتش عراق از آن‌ها برای حمله به کشتی‌های عازم به بندر امام خمینی(ره) و بندر ماهشهر، استفاده می‌کرد. از آنجا که در آن ایام،
بندر امام خمینی(ره) با ۳۶اسکله بارگیری بزرگ‌ترین بندر وارداتی کالاهای اساسی و بازرگانی ایران به شمار می‌رفتو کشتی‌های تجاری زیادی به آن تردد می‌کردند بنابراین امکان تردد امن کشتی‌ها بهبندر امام خمینی (ره) برای ایران اهمیت فراوانی داشت
. کشتی‌هایی که از خلیج فارس به مقصد بندر امام و یابندر ماهشهرحرکت می‌کردند می‌بایستی از خورموسی عبور کنند و نزدیکی خورموسی بهمرزهای عراق و بویژه به رأس البیشه، موجب شده بود تا این ناحیه بعنوان یک فضایعملیاتی مطلوب برای هواپیما‌ها، بالگرد‌ها و موشک‌های عراقی درآید. ایران هم چاره‌ایجز انتقال کشتی‌ها از این مسیر نداشت.

لازم به ذکر است که یکی از کالاهای مهمی که درایام جنگ از طریق این بندر وارد می‌شد، گندم بود که بایستی در سراسر کشور توزیع می‌شدو بزرگ‌ترین سیلوی گندم وارداتی در کنار اسکله‌های بندر امام خمینی احداث شده بود.از سوی دیگر، تأمین امنیت منطقه شمال خلیج فارس و کاهش توان عراق برای حمله بهجزیره خارک از نتایج دیگر این عملیات بود. باید به یاد داشت که یکی از اهداف جنگیارتش بعثی عراق، حملات مداوم به جزیره خارک و سکوهای نفتی ایران واقع در خلیج فارسبا استفاده از هواپیماهای شکاری و ناوچه‌های جنگی و بالگردهای نظامی بود.

۴- کنترلخورعبدالله وتهدید بندر‌ام القصر

با توجه به آنکه عراق از مسیر خور عبدالله بهعنوان تنها مسیر عبور کشتی‌های خود استفاده می‌کرد بنابراین انسداد مسیر ترددناوگان نظامی و تدارکاتی رژیم بعثی عراق به خلیج فارس از طریق خورعبدالله، یکی ازنتایج عملیات محسوب می‌گردید. با تصرف فاو و در اختیار گرفتن اروندرود و همچنینرسیدن قوای ایران به ساحل خورعبدالله، عراق از یک کشور مرتبط با دریا تبدیل بهکشوری محاط در خشکی شد. گرچه ایران در جریان عملیات فاو نتوانست بسوی‌ ام‌القصرپیشروی کند ولی نزدیک شدن به آن، موجب عدم کارآیی و تهدید این بندر شد.‌ام القصرکه در نزدیکی مرز عراق با کویت و در انتهای خورعبدالله قرار داشت، محل استقرارناوگان نیروی دریایی ارتش عراق وتنها بندر فعال این کشور بود که علاوه بر استقرارناوچه‌های جنگی «اوزا»ی روسی در آن، برخی از کشتی‌های تجاری نیز به آن تردد می‌کردند.

۵- ایجادفشار بر کشورهای عربی

در زمان جنگ، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارسبه ویژه عربستان و کویت،کمک‌های مالی و تدارکاتی فراوانی به عراق می‌رساندند.عربستان و کویت که در همسایگی عراق قرار داشتند علاوه بر فروش نفت برای عراق بهاین کشور اجازه داده بودند تا از بنادر این کشور‌ها برای واردات انواع کالا‌ها ازجمله تجهیزات نظامی استفاده کند. البته برخلاف شایعات، کویت اجازه استفاده ازجزایر خود از جمله «وربه» و «بوبیان» را به ارتش عراق نداده بود. نگارنده خود درهنگام عملیات والفجر۸ در کنار ساحل خور عبدالله به بالای دکل بلندیرفته و به مشاهده فضای جزیره بوبیان پرداخت و آثاری از حضور نیروهای عراقی در اینجزیره ندید. به هر حال
حضور قوای ایران در کنار مرز کویت می‌توانست فشارروانی زیادی به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس برای قطع حمایت‌های مالی،نظامی،سیاسیو تبلیغاتی این کشور‌ها به رژیم صدام، بر آنان وارد کند
و آن‌ها را نسبت به تغییر در سیاست‌های خود بهتفکر وادارد. البته در عمل اینگونه نشد و عداوت و نگرانی این کشور‌ها نسبت بهجمهوری اسلامی ایران افزایش یافت و کمک‌های مالی و سیاسی بیشتری را به عراق واگذارکردند.

ارزیابی عملیات والفجر ۸

«رعایت اصل غافلگیری»،«استعداد پایین نیروهای عراقیدر فاو»، «سست بودن زمین منطقه عملیات» که در آن امکان انجام پاتک‌های سنگین وجودنداشت،موجب شد تا عملیات فاو با موفقیت خوبی انجام شود. در این عملیات نقش توپخانهبرای طرفین بسیار مهم بود و در روزهای جنگ، تبادل آتش توپخانه‌ها بشدت در جریانبود. این عملیات شکست مهمی را برای ارتش عراق رقم زد. عبور از اروندرود، قدرت‌هایجهانی را مطمئن کرد که ایران می‌تواند به یک پیروزی سرنوشت‌ساز در جنگ دست یابد.عملیات فاو بزرگ‌ترین پیروزی رزمندگان اسلام پس از فتح خرمشهر در سال ۱۳۶۱بود. موفقیت بزرگ این عملیات پس از حدود سه سال از گذشت عملیات بیت‌المقدس، آغازیک تحول مهم و گشایشی عمده در جبهه‌های جنگ بود که به نوبه خود منجر به فتوحاتدیگری از جمله عملیات «کربلای ۵» و عملیات «والفجر۱۰»،شد.در مجموع،عملیات والفجر۸ یکی از پیچیده‌ترین طرح‌های نظامی و نقطه عطفیبرای جمهوری اسلامی ایران بود که با موفقیت کامل اجرا شد و برای ارتش بعثی یک«حمله ناگهانی» و «غیر منتظره» تلقی می‌شد. اجرای طرح عملیات از نظر تاکتیکی،انواع نبرد‌ها از جمله عبور از رودخانه، جنگ با موانع، عملیات در دشت، ساحل، دریا،شهر، جنگل، زمین پست و سست و... را با خود به همراه داشت.

عملیات والفجر ۸به دلیل نوع طراحی، اهمیت زمین منطقه عملیات، سرعت عمل در اجرای طرح عملیات،انتخاب تاکتیک‌های مناسب و مخصوص به خود برای پیروزی بر دشمن،غافلگیر کردن دشمن وهمچنین توان پایداری و مقاومت طولانی در برابر پاتک‌های دشمن به مدت ۷۵روز، یکی از جذّاب‌ترین و مهم‌ترین نبرد‌ها در دوران هشت سال حماسه دفاع مقدس است.اجتناب از جنگ در زمینِ به شدت مسلح شده با کمک میادین مین و سیم‌های خاردار وموانع متعدد،پس از عملیات‌های «والفجر مقدماتی» و «والفجر۱» ودر پی آن ابتکار انجام عملیات در منطقه «هورالهویزه» در شرق رودخانه «دجله» طی دوعملیات بزرگ «خیبر» در سال ۱۳۶۲ و «بدر» در سال ۱۳۶۳،موجب انفعال ارتش متجاوز رژیم عراق و ایجاد نگرانی در میان حامیان منطقه‌ای و بین‌المللیاو شد زیرا تداوم عملیات‌ها تا اندازه‌ای مانع فرسایشی شدن جنگ می‌شد و علائمی دالبر ناتوانی ارتش صدام را آشکار می‌ساخت. از طرفی، جمهوری اسلامی ایران که ابتکارعمل نظامی را همچنان در دست داشت، زمینه عملیات بعدی را با استفاده از تجربۀعملیات در منطقه «هور» فراهم کرد. در این میان عاملی که موجب شد طراحان نظامی درانتخاب منطقه بعدی برای عملیات دقت بیشتری به عمل آورند این بود که هیچ یک از نبرد‌هایانجام شده در مقطعِ پس از فتح خرمشهر دارای نتایجی نبود که قادر باشد برتری تعیینکننده‌ای را نصیب ایران کند.

از این رو لازم بود حرکت جدیدی در صحنه جنگ انجامشود که با آنچه از روز اول جنگ تا آن زمان به وقوع پیوسته بود، متفاوت باشد وفرماندهان نظامی ارتش بعثی عراق نیز از پیش‌بینی آن ناتوان باشند تا با تکیه برغافلگیری بتوان، به نتایج مورد نظر دست یافت. این حرکت جدید و تعیین‌کننده،عبور ازرودخانه عریضی همچون اروندرود و تسخیر منطقه مهم شبه جزیره فاو بود. عملیات والفجر۸یکبار دیگر توازن قوا را به نفع جمهوری اسلامی ایران تغییر داد. البته این برترینظامی نه بر اثر افزایش تجهیزات و توان رزمی تسلیحاتی، بلکه بر اساس ابتکار عمل ونوع طرح‌ریزی عملیات و به کارگیری مفید توان رزمی موجود، علیه دشمن به وجود آمد.

در تمام دوران جنگ،ارتش عراق از نظر توان رزمی ومیزان تجهیزات و تسلیحات و تنوع آن‌ها، بر قوای جمهوری اسلامی ایران برتری داشت.این برتری نظامی، به خاطر برتری مطلق هوایی، برتری زرهی، برتری آتش توپخانه و نیزبرتری تعداد یگان‌های مانوری و حتی برتری تعداد سربازان موجود در جبهه‌های جنگ،بوده است. از طرفی، بکارگیری سلاح‌های کشتار جمعی و سلاح‌های شیمیایی از سوی ارتشبعثی،همیشه از مشکلات اصلی در طراحی عملیاتهای علیه دشمن بوده است. آنچه عملیاتوالفجر۸ را برجسته و نمایان می‌سازد این است که در طرح‌ریزی این عملیات بهنوعی تلاش شد که برتری‌های ارتش صدام،در موضوعات فوق، ناکارآمد بشود و رزمندگاناسلام،زمین و منطقه‌ای را برای جنگیدن انتخاب کنند که دشمن نتواند از همه ظرفیتخود در جنگ علیه رزمندگان اسلام استفاده کند و برعکس همه ظرفیت و توان رزمی جمهوریاسلامی ایران، در آن منطقه به کار آید. ارتش عراق هم در مقابله با تهاجم ایران بهفاو، از تاکتیک نسبتاً جدیدی نسبت به واکنش‌های سابق، استفاده کرد.

بر این اساس از دو شیوه مجزا از هم جهت ناکامگذاشتن عملیات فاو و تلاش برای باز پس گیری مجدد آن استفاده کرد. این دو شیوهعبارت بودند از: انجام عملیات پدافندی در قدم اول و اجرای عملیات آفندی پس ازتکمیل عملیات پدافندی، تا از این طریق بتواند قوای ایران را از منطقه مثلث فاو،بیرون کند. بر این اساس، دشمن در هفته اول تهاجم ایران به منطقه فاو از راهبردانجام عملیات پدافندی با بکارگیری یگان‌های مناسب برای انجام پاتک‌های تعجیلی وفوری استفاده می‌کرد. هدف او از اجرای اینگونه عملیات پدافندی عبارت بود از:

الف- زمینگیر کردن وحفظ و تثبیت یگان‌های تک کنندهدر مناطق تصرف شده و وارد آوردن تلفات به آن‌ها ب- عدم اجازه به نیروهای آفندکننده جمهوری اسلامی ایران برای توسعه منطقه تصرف شده به منظور جلوگیری از ادامهپیشروی آن‌ها ج- ایجاد یک سد نفوذ دفاعی در موقعیت جدید ایجاد شده به منظوراطمینان از عدم توسعه سر پل تصرف شده

ارتش عراق پس از اتمام عملیات پدافندی خود در هفتهاول،برنامه جدیدی را به منظور اطمینان از عدم امکان پیشروی‌های جدید توسط رزمندگاناسلام،آغاز کرد. هدف اصلی اینگونه عملیات آفندی، شکست «تک» انجام شده و بیرونراندن قوای اسلام از سرزمین‌های تصرف کرده و در نتیجه بازپس گیری شهر فاو وتأسیسات بندری آن بود. طبیعی است که با این شیوه ارتش عراق می‌توانست دوباره درپایگاه‌های موشکی رأس‌البیشه که محل استقرار موشک‌های ساحل به دریایِ موسوم به«کرم ابریشم» بود،حضور یابد.با انجام این عملیات که از هفته دوم درگیری‌ها آغاز شدو نزدیک به ۷۰ روز طول کشید، ارتش عراق امیدوار بود تا ضمن کاهشتلفات خود، به بازپس گیری سرزمین خود در منطقه عملیاتی، دست یابد و موجبات انهدامنیروهای تک کننده را فراهم کند. در صورت موفقیت این طرح، دشمن می‌توانست دوبارهتسلط خود بر اروندرود را بازیافته و موجبات تأمین خورعبدالله به منظور تردد ناوچه‌هاو شناورهای پشتیبانی رزمی خود از بندر‌ ام‌القصر به سمت اسکله‌های «البکر» و«الاُمیّه» در خلیج فارس را فراهم آورد و در نتیجه از نیروهای رزمی و اطلاعاتیمستقر بر روی اسکله‌های نفتی البکر و الامیه با آسودگی خاطر، پشتبانی کند و از ایندو اسکله به عنوان دو پایگاه اطلاعاتی مهم در شمال خلیج فارس استفاده کند.
صدام در آن زمان می‌گفت که «ایرانی‌ها در کیسه‌ایگیر کرده‌اند که درِ آن کیسه در اختیار ماست.» او با گفتن این جمله، از به دامانداختن نیروهای ایرانی اطمینان داشت
.عملیات غیرمنتظره ایران در منطقه بسیار پراهمیتفاو،موجب غافلگیری قدرت‌های حامی رژیم صدام حسین شد تا قبل از این عملیات تصورامریکا، شوروی و کشورهای عربی این بود که رژیم بعثی عراق،می‌تواند از پیشروینیروهای ایران جلوگیری کند و به همین دلیل ادامه جنگ را به ضرر خود ارزیابی نمی‌کردند.ولی عملیات والفجر۸ دیدگاه و محاسبات آن‌ها را به هم ریخت به گونه‌ایکه توسعۀ شدید توان نظامی ارتش بعثی در دستور کار قدرت‌های بزرگ جهانی و کشورهایعربی قرار گرفته و برای جلوگیری از شکست نظامی ارتش بعثی و بازنده شدن عراق در جنگتحمیلی، اقدامات جدیدی را آغاز کردند.

این عملیات بر اساس یک تفکر پیچیده و خلاق نظامی وبه وسیله انسان‌هایی ورزیده و آموزش دیده و شجاع و شهادت‌طلب که توانستند باتاکتیک مناسب، دشمن را غافلگیر کنند انجام شد و به همین دلیل ارزیابی از تواننظامی سپاه را در داخل و خارج کشور تحت تأثیر قرار داد. این عملیات نشان داد کهقدرت خلاقیت و ابتکار عمل فرماندهان و طراحان عملیات توانسته است کمبود شدید یگان‌هایمانوری، امکانات و مقدورات مورد نیاز برای عملیات را تا حد زیادی جبران کند.فرماندهان سپاه توانستند مانور خود را به خوبی و منطبق با وضعیت زمین منطقه عملیاتطراحی کنند و از عوارض طبیعی زمین حداکثر بهره‌برداری را در طراحی مانور و آتشانجام دهند. دشمن برای بازپس گیری زمین منطقه عملیاتی فاو مجبور شد نیروهای خود رابه طور گسترده به خطوط مقدم جبهه گسیل داشته و آن‌ها را بی‌مهابا مصرف کند و درنتیجه منهدم شود.

برخی معتقدند که اگر بخش مهمی از توان نظامی دشمندر این عملیات منهدم نمی‌شد، ارتش بعثی دست به تهاجمات گسترده‌ای علیه مواضعرزمندگان اسلام در نقاط مختلف جبهه می‌زد.
در عملیات فاو، هماهنگی مجموعه نیروهای عمل کنندهسپاه و نیروهای پشتیبانی ارتش وضع مناسبی داشت
.

این عملیات قدرت تدبیر فرماندهی «قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص)» را برای استفاده بهینه از نیروی هوایی، پدافند هوایی و هوانیروز نشان داد وموجب اعتماد به نفس بیشتری گردید و مشخص ساخت چنانچه از توان دو سازمان سپاه وارتش متناسب با طبیعت آن‌ها،استفاده شود، نتایج بهتری حاصل خواهد شد. لازم به ذکراست که چهار محل پرتاپ موشک «هاگ» در بین نخلستان‌های دهانه اروندرود از سوی«نیروی هوایی ارتش» ایجاد و به طور متناوب و متناسب با شرایط دشمن از یکی از آن‌هاجهت پرتاب موشک به سمت هواپیماهای مهاجم دشمن استفاده می‌شد. از سوی دیگر از آنجاکه دشمن مجهز به موشک‌های ضدرادار بود، نیروی هوایی با ابتکار عملی، سعی می‌کرد تارادار جستجوی پایگاه موشکی «هاگ» را خاموش نگه داشته و از رادارهای دور‌تر ازمنطقه استفاده کنند و اطلاعات آن رادار‌ها را از طریق خط باسیم در اختیار پایگاهموشکی هاگ قرار دهد تا آسیب‌پذیری این پایگاه‌ها در برابر حملات هوایی دشمن، کاهشیابد.

عملیات والفجر۸مبنایی برای تدوین راهبرد بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران شد.
راهبرد بازدارندگی همواره بر این اصل استوار استکه کشورهای همسایه را از حمله نظامی به خاک کشور باز دارد و در صورت حمله، صحنهنبرد را به داخل خاک دشمن منتقل سازد. ارزش این عملیات به آن بود که به دشمن نشانداد سیاست بازدارندگی از طریق حمله گسترده، توانسته است جنگ را به طور جدی به داخلخاک دشمن منتقل سازد و لبه تیز آن را به سوی ارتش متجاوز برگرداند. در ‌نهایتپیروزی در عملیات فاو،مقدمه‌ای شد تا شورای امنیت سازمان ملل متحد به خواسته‌هایجمهوری اسلامی ایران توجه بکند و به سمت تدوین «قطعنامه ۵۹۸» جلو برود. این عملیات موجب شد تا قدرت‌های بزرگ حامی صدام اطمینانیابند که تنها با راه حلی سیاسی از قبیل صدور قطعنامه می‌توانند جلوی پیشروی نظامیجمهوری اسلامی را برای رسیدن به خواسته‌های ایران بگیرند.

بعضی از مسئولیت‌های گذشتهسردار دکتر حسین علایی

فرماندهسپاه آذربایجان‌شرقی از ابتدای سال ۱۳۵۹، فرمانده بسیجمستضعفین آذربایجان‌شرقی در زمان قبل از الحاق به سپاه از اواخر سال ۱۳۵۹،فرمانده سپاه آذربایجان‌غربی در سال ۱۳۶۰،جانشین واحد طرح و عملیات ستاد مرکزی سپاه در سال ۱۳۶۱،رئیسستاد قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) سپاه از اواخر سال ۱۳۶۲،تشکیل «قرارگاه نوح نبی (ع)» و تصدی فرماندهی آن از سال ۱۳۶۳،تأسیسنیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۴ وتصدی فرماندهی آن در دوران دفاع‌مقدس و تا سال ۱۳۶۹،قائم‌مقام وزیروقت دفاع از سال ۱۳۷۰، رئیس ستاد مشترک سپاهپاسداران انقلاب اسلامی از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹ و ... .

پاورقی‌ها:

۱-رحمانی، قدرت‌الله، بی‌پردهبا هاشمی رفسنجانی، تهران، مؤسسه انتشارات کیهان، چاپ دوم، ۱۳۸۳، ص/۸۸

۲-فرمانده این تیپ درجریان عملیات فاو اسیر شد.